news-bg

Новости

Проект:
ЧОВЕКОВИ ПРАВА ЗА СИТЕ

Владеењето на правото и демократските начела во време на вонредна состојба

Пандемијата на коронавирус болеста КОВИД-19 предизвика глобална здравствена, економска и социјална криза, која ја затекна Република Северна Македонија (РСМ) во специфични услови на предизборие, распуштено Собрание и техничка Влада составена од дотогаш владеачката коалиција и опозицијата.

Вонредната ситуација предизвикана од заканите од коронавирусот по јавното здравје и економијата, како и потребата од преземање на итни мерки, беа причини техничката Влада да предложи прогласување на вонредна состојба во нашата земја.

При непостоење на посебен законски акт кој ја регулира вонредната состојба и во услови на распуштено Собрание, согласно член 125 од Уставот, Претседателот на РСМ на 18 март 2020 година за прв пат прогласи вонредна состојба во траење од 30 дена, а по истекот на 30те дена донесе одлука за прогласување на нова вонредна состојба во траење од 30 дена.

Со самото прогласувањето на вонредната состојба се активира членот 126 од Уставот[1] и член 10 од Законот за Влада[2] во кои е предвидено дека при постоење на воена или вонредна состојба, доколку не постои можност за свикување на Собранието, Владата во согласност со Уставот и со закон, донесува уредби со законска сила по прашањата во надлежност на Собранието. Ова овластување на Владата да донесува уредби со законска сила трае до завршувањето на воената или вонредната состојба. 

Во својата збирка на алатки за земјите членки за почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19[3], Советот на Европа нагласува дека е прифатливо за време на вонредната состојба, владите да добијат општо овластување да донесуваат уредби со законска сила под услов тие општи овластувања да се со ограничено времетраење. Со ограничено времетраење потребно е да се и мерките кои се предвидуваат со овие уредби со законска сила.[4]

Во вонредната состојба системот на спреги и кочници, односно поделбата на власта на законодавна, извршна и судска, привремено се заменува со концентрација на законодавната и извршната власт во еден орган – Владата. Имајќи предвид дека во овој период РСМ има техничка влада, овластувањата на законодавната и извршната власт прејдоа во рацете на привремената Влада, која е ставена во положба да се соочува со предизвиците во обидите да го заштити населението од причините и последиците на пандемијата.

Во услови на недостиг на посебен закон кој би ја регулирал вонредната состојба, правните дејствија, надлежностите и актите кои можат да бидат донесени, Уставот по овие прашања е недоречен. Имено, се поставува прашањето за обемот како и границите на протегање на уредбите со законска сила кои ги носи Владата, а кои треба да бидат поврзани со прогласувањето на вонредната состојба и итните мерки кои треба да бидат преземени во таа насока. Советот на Европа, исто така, препознава дека главниот општествен, политички и правен предизвик со кој се соочуваат земјите е делотворно да одговорат на оваа криза, истовремено обезбедувајќи дека мерките кои ги преземаат нема да го поткопаат вистинскиот долгорочен интерес за зачувување на европските темелни вредности на демократија, владеење на правото и човекови права. [5]

Имајќи ја предвид природата и сериозноста на пандемијата, очигледно е дека преземените мерки неизбежно ќе навлезат во правата и слободите кои се интегрален и неопходен дел од демократското општество. Всушност, меѓународната правна рамка за човекови права предвидува можности за ограничување на определени човекови права во вонредни состојби, особено во насока на заштита на здравјето на луѓето. Така, некои рестриктивни мерки усвоени од земјите членки може да се оправдаат врз основа на вообичаените одредби од Европската конвенција за човекови права во врска со заштитата на здравјето[6], но за мерки од исклучителна природа може да бараат дерогација од обврските на државите согласно Конвенцијата.

Европската конвенција за човекови права во членот 15 предвидува можност за дерогација (ограничување) на определени обврски кои произлегуваат од конвенцијата на определено време и под определени услови односно доколку постои „вонредна состојба“, војна или друга општа опасност која го загрозува животот на граѓаните.[7]

Одредени права од конвенцијата не дозволуваат никакви дерогации: правото на живот, освен во контекст на законит акт на војна (Член 2), забрана за тортура и нечовечко или понижувачко постапување или казнување (Член 3), забрана на ропство и слугување (Член 4, став 1) и правилото „нема казнување без закон“ (Член 7). Не може да има дерогација од напуштањето на смртната казна или од правото да не се биде суден или казнет два пати (Протоколите бр. 6 и 13 како и Член 4 од Протоколот бр. 7).

Во Збирката на алатки за земјите членки, Советот на Европа потенцира дека за секоја дерогација мора да постои јасна основа во домашното законодавство, мора да постои заштита од произволност и мора да биде строго неопходна за борбата против јавната вонредна состојба. Во ваква ситуација, иако судот ги прифатил дерогациите за да се оправдаат одредени исклучоци од стандардите на Конвенцијата, тие никогаш не можат да оправдаат каква било постапка што е во спротивност со најважните барања од Конвенцијата за законитост и пропорционалност.[8]

Дерогацијата е причина за позасилен надзор над мерките донесени од земјата за времетраењето на истата и Генералниот секретар на Советот на Европа, како депозитар на Конвенцијата, мора целосно да биде информиран за преземените мерки, за причините за тие мерки, и за моментот во кој мерките престанале да се применуваат.[9] Исто така, секоја дерогација ќе биде оценувана од Европскиот суд за човекови права во предмети кои ќе бидат покренати пред него[10]

Нашата држава на 02 април 2020 година, со исклучителен недостаток на транспарентност и комуникација до јавноста од страна на релевантните институции, ја активираше клаузулата на член 15 од Европската конвенција за човекови права. Со тоа стана една од десетте земји кои го сторија тоа покрај Албанија, Ерменија, Естонија, Грузија, Латвија, Романија, Молдавија, Сан Марино и Србија.[11]

Постои определена дилема во однос на потребата од дерогација. Логиката на дерогацијата е дека за време на вонредна состојба, на владите им е потребна флексибилност да се справат со заканите што се појавуваат и да ја искористат целата моќ дадена во државата за да ја ублажат ситуацијата дури и кога одредени права би можеле да бидат ограничени како резултат на ваквите мерки. Од друга страна треба да се има предвид дека повеќето пропорционални, преземени мерки за да се спречи ширењето на коронавирусот се во рамките на отстапувањата предвидени во како во самата Европска конвенција за заштита на човековите права, така и во другите меѓународни документи за човекови права со цел зачувување на јавната безбедност и јавното здравје. Суштината е дека апсолутните човекови права на подлежат на дерогација согласно со член 15, ниту на било какви други отстапувања согласно меѓународните договори.

Уставот на РСМ[12] во член 54 предвидува дека слободите и правата на човекот и граѓанинот можат да бидат ограничени за време на воена или вонредна состојба според одредбите на Уставот. Ограничувањето на слободите и правата не може да биде дискриминаторско по основ на пол, раса, боја на кожа, јазик, вера, национално или социјално потекло, имотна или општествена положба. Ограничувањето на слободите и правата не може да се однесува на правото на живот, забраната на мачење, на нечовечко и понижувачко постапување и казнување, на правната одреденост на казнивите дела и казните, како и на слободата на уверувањето, совеста, мислата, јавното изразување на мислата и вероисповеста.

Во повеќе објавени истражувања, релевантни извештаи и упатства се напоменува дека е задолжително да се осигура почитувањето на владеењето на правото и демократските начела кои мора да преовладуваат во време на вонредни состојби. Така, при носење на било какви мерки неопходно е почитувањето на начелото на законитост, начелото на пропорционалност, начелото на неопходност и начелото на недискриминација.[13]

Начелото на законитост предвидува дека секоја нова Уредба со законска сила во вонредната состојба треба да биде во согласност со Уставот и законот и, да биде подложено на преиспитување од релевантно тело, во нашиот случај Уставниот суд.

Важно е судиите да можат да ги испитаат најсериозните ограничувања на човековите права воведени со Уредбите со законска сила. Советот на Европа предвидува можност за одложување, забрзување или групно постапување со одредени категории предмети може да биде дозволено, а прелиминарното судско овластување во некои случаи може да се замени со ex-post судска контрола[14]

Начелото на пропорционалност претпоставува носење на мерки кои соодветно би ја оствариле својата легитимна цел. Делувањето во време на криза претпоставува носење на брзи одлуки кои иако донесени со добра намера, не ја исклучуваат можноста да имаат ненамерни негативни последици. Поради тоа, пред да се прибегне кон било какви мерки, од Владата се очекува да го преиспита постоењето на релевантна законска основа и оценка дали мерките кои доведуваат до ограничување на човековите права и слободи се строго неопходни наспроти некои помалку строги алтернативи.

Дополнително, иако зголемените ограничувања на определени права можат да бидат целосно оправдани во време на криза, строги кривични санкции предизвикуваат загриженост и мора да подлежат на строга контрола. Исклучителни ситуации не треба да доведуваат до преизразеност на кривичните средства. Праведна рамнотежа помеѓу присилата и превенцијата е исто така соодветен начин да се одговори на барањата за пропорционалност.

Начелото на неопходност бара итните мерки да мора да можат да ја остварат својата цел со минимално изменување на нормалните правила и постапки на демократско одлучување.[15] Со оглед на брзиот и непредвидлив развој на кризата, може да бидат потребни релативно широки законодавни делегирања, но во околностите тие треба да се формулираат колку што е можно потесно, за да се намали евентуалниот потенцијал од злоупотреба.[16]

Начелото на недискриминација е многу релевантно во тековниот контекст. При испитувањето на почитувањето на ова начело се испитува дали со мерките се врши неоправдано дискриминирање помеѓу различни категории на лица.[17]

Друг многу важен аспект на Уредбите со законска сила е нивното применување на интерсекциски пристап кој претпоставува предвидување на решенија, односно мерки, кои ќе ги земат предвид сите аспекти на потребите на граѓаните.

Во секој случај, по донесувањето на Уредбите со законска сила, Владата треба да се погрижи истите да се соодветно искомуницирани до јавноста со јасно и прецизно образложение за носењето на релевантните мерки, нивната цел, причините за носење како и очекуваните последици, со што би се исклучила арбитрерноста на Уредбите.  

Од сето горенаведено може да се извлече дека е неопходно Уредбите со законска сила и  мерките кои Владата ги носи, да се законити, пропорционални, неопходни и недискриминаторски, да се со ограничено времетраење и треба да преземат најмалку наметлив пристап што може да го заштити здравјето на луѓето.

Во изминатиов период Владата донесе бројни уредби со законска сила кои се однесуваат на заштита на здравјето на луѓето, низа економски мерки како и уредби кои се однесуваат на продолжено дејство на одредени документи и други дејствија.

Во рамките на истражување за тоа дали КОВИД-19 претставува ризик за демократијата, нашата земја е позиционирана меѓу земјите кои донеле прекумерно рестриктивни мерки како одговор на пандемијата, кои вклучуваат: непропорционални мерки за полициски час, прекумерно ограничување на движењето и големи казни.[18] Дополнително, во публикација посветена на Западен Балкан во времиња на глобална пандемија, мерките на техничката влада на нашата земја се евалуирани како премногу рестриктивни, честопати без замислен позитивен ефект во борбата против пандемијата, освен во давање на авторитарен сигнал до населението.[19]

Ниските капацитети на здравствениот систем и слабата доверба во односите меѓу граѓаните и државата, односно менталитетот на граѓаните се дел од оправдувањата за рестриктивноста на мерките од страна на релевантните институции [20]

Иако Уредбите со законска сила се носат во насока на справување со причините и последиците на пандемијата, но при не постоење на никаков надзор од страна на Собранието, се потенцира потребата за надзор за почитувањето на владеењето на правото и демократските вредности од страна на другите релевантни тела.

Тука треба да се нагласи важноста на Уставниот суд како единствен домашен контролор чија уставна надлежност е заштитата на уставноста и законитоста на донесените Уредби со законска сила. Во таа насока,  покрај неколкуте иницијативи, Уставниот суд на РСМ за прв пат постапуваше по сопствена иницијатива (proprio motu) оценувајќи ја уставноста и законитоста на пет од Уредбите со законска сила при што одлучи да поведе постапка за оценување на уставност и законитост за три од оспорените Уредби. [21] Исто така, Уставниот суд информираше и дека пред Судот поднесени се иницијативи за оценување на уставност и законитост на сите донесени Уредби со законска сила при што истите ќе бидат предмет на разгледување од страна на Судот на идните седници. Важно е да се напомене дека секоја интервенција и обид за влијание на одлуките на Уставниот суд значи минирање на единствената власт што е контролор на извршната власт во оваа состојба.

Не смее да се занемари и важноста на Народниот правобранител при непропорционалното и дискриминаторско ограничување на човековите права но и на граѓанските организации кои будно ја следат состојбата со почитувањето на човековите права во услови на вонредна состојба и оправданоста на уредбите кои ги носи Владата.

 

 

[1] Член 126 од Устав на РСМ, Бр. на Службен весник: 52/1991, Датум на прогласување: 17.11.91

[2] Член 10 од Закон за Владата на Република Северна Македонија, Бр. на Службен весник бр. 59/2000, 12/2003, 55/2005, 37/2006, 115/2007, 19/2008, 82/2008, 10/2010, 51/2011, 15/2013, 139/2014, 196/2015, 142/2016 и 140/2018 и бр. 98/2019

[3] Совет на Европа, Збирка на алатки за земјите членки, Почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19, 2020, Достапно на https://rm.coe.int/covid-toolkit-ms-mkd/16809e3c21  

[4] Ibid стр.4

[5] Совет на Европа, Збирка на алатки за земјите членки, Почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19, достапно на https://rm.coe.int/covid-toolkit-ms-mkd/16809e3c21  

[6] Член 5 став 1д, став 2 од членовите 8 до 11 од Конвенцијата и Член 2 став 3 од Протоколот бр. 4 кон Европската конвенција за човекови права,

[7] Европска конвенција за човекови права, Потпишана на 4ти ноември 1950 година, Стапи во сила во 1953 година.

[8] Совет на Европа, Збирка на алатки за земјите членки, Почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19, достапно на https://rm.coe.int/covid-toolkit-ms-mkd/16809e3c21  

[9] Член 15 став 2 од Европската конвенција за човекови права

[10] Упатство за Член 15 од Конвенцијата (31 декември 2019 год.) објавено од регистарот на Судот

[11] Важи за до 3.5.2020. Повеќе на https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/webContent/62111354

[12] Устав на РСМ, Бр. на Службен весник: 52/1991, Датум на прогласување: 17.11.91

[13] Види: Совет на Европа, “Почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19” Збирка на алатки за земјите членки,2020; UN, “COVID-19 and Human Rights, We are all in this together”, Policy Brief, 2020;BiEPAG, The Western Balkans in Times of the Global Pandemic, Policy brief, 2020; Kolozova et al, "The State of Democracy in North Macedonia in the Times of the Covid-19 Pandemic”,  Policy brief, 2020.

[14] Совет на Европа, “Почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19” Збирка на алатки за земјите членки,2020

[15] Начелото за неопходност не е директно повикано во контекст на институционалните мерки во вонредна состојба, но може да се извлече од барањето за пропорционалност и потребата од итни мерки во сферата на човековите права – види Венецијанска комисија, Мислење за нацрт уставниот закон за „Заштита на нацијата“ на Франција CDL-AD(2016)006, став 71

[16] Совет на Европа, “Почитување на демократијата, владеењето на правото и човековите права во рамки на санитарната криза поврзана со КОВИД-19” Збирка на алатки за земјите членки, 2020

[17] ЕСЧП, А. и други против Обединетото Кралство (ГС), 3455/05, 19 февруари 2009 год., ставови 182-190.

[18] Anna Lührmann, Amanda B. Edgell, Seraphine F. Maerz, Policy Brief No. #23:  “Pandemic Backsliding: Does Covid-19 Put Democracy at Risk?,” V-Dem Institute/ Variety of Democracy Institute, Department of Political Science (Gothenburg, Sweden: 2020), available at https://www.v-dem.net/media/filer_public/52/ eb/52eb913a-b1ad-4e55-9b4b-3710ff70d1bf/ pb_23.pdf, accessed on 28 April 2020.

[19] Florian Bieber et al. Policy Brief: “The Western Balkans in Times of the Global Pandemic” (BiEPAG: April, 2020), available at https://biepag.eu/wp-content/ uploads/2020/04/BiEPAG-Policy-Brief-The-Western-Balkans-in-Times-of-the-Global-Pandemic.pdf, accessed on 28 April 2020  

[20] Kolozova et al, "The State of Democracy in North Macedonia in the Times of the Covid-19 Pandemic”,  Policy brief, 2020.

[21] Повеќе на : http://ustavensud.mk/?p=19001